1. Dress code – historia, rola i znaczenie ubioru

1.6. Krótka historia języka ubioru

Ubiór od zawsze był elementem wyglądu zewnętrznego człowieka i odgrywał znaczącą rolę społeczną będąc wyraźnym komunikatem zrozumiałym dla większości członków społeczeństwa. Służył nie tylko jako ochrona przed zimnem i skrywał nagość ale od zawsze był sposobem na wyrażanie swojego odrębnego ja i służył akcentowaniu pozycji w hierarchii społecznej.

Choć jak twierdzą niektórzy antropolodzy – pierwotnym celem ubierania się było zwrócenie uwagi na sfery erogenne a nie ukrywanie ich. Ta funkcja pojawiła się później.   Ubiór był zawsze wyznacznikiem statusu. Klasy wyższe stosowały w swojej garderobie tkaniny wymagające dużej dbałości a jednocześnie rzadkie, kosztowne i bardzo pracochłonne np. brokaty czy hafty. Białe koszule, które nosili arystokraci wyraźnie wskazywały, że ich właściciele nie pracowali fizycznie. Ubiór zawierał w sobie szereg informacji dotyczących nie tylko dochodów i statusu społecznego ale także przynależności do określonej warstwy społecznej czy zawodowej, stanu cywilnego, pochodzenia etnicznego, religijnych przekonań i wielu innych aspektów życia. Jednolite stroje dla określonych grup zawodowych takich jak np. żołnierze, nie tylko zwiększały poczucie wspólnoty i dumy i stanowiły ochronę ciała ale pełniły ważną rolę informacyjną pozwalając na rozróżnienie formacji, szarży, rangi oraz odróżniającą np. na polu walki. Mundur  jest szczególnym przypadkiem, bo po pierwsze jest swoistą tablicą informacyjną, po drugie zaś  będąc pewnym symbolem władzy i autorytetu wymusza podświadomie posłuszeństwo i wzbudza respekt. Uniform działając na podświadomość powoduje, że zachowujemy się często zgodnie z oczekiwaniem osoby go noszącej, wypełniamy rozkaz. Wielu współczesnych dyktatorów wybrało wojskowy mundur jako trwały element swojego wizerunku np. Muammar Kadafi, pełen przepychu mundur  ze złoconymi epoletami, czy Fidel Castro  mundur partyzanta. Także kolor mundurów ma znaczenie. Policyjne, zazwyczaj granatowe lub ciemnoniebieskie, wzbudzają respekt, budują dystans, rodzą przekonanie o profesjonalizmie. Czarne oddziałują inaczej, wzbudzają silniejsze emocje, kojarzą się bardziej z bezwzględnością, brutalnością. Czarne są więc mundury antyterrorystów. Rola wojownika zawsze związana była z klasą wyższą, uniform był więc symbolem pozycji niedostępnej dla ogółu, był symbolem społecznego statusu. Dodatkowo był też wielokrotnie inspiracją dla modowych trendów (pagony, epolety, trencze, czy kolor khaki). Podobną funkcję pełniły stroje innych formacji paramilitarnych np. strażaków oraz osób duchownych. Czasami wystarczał tylko jeden element stroju, czy detal aby rozpoznawalna była społeczna rola czy funkcja. Amerykański psycholog Leonard Bickman przeprowadził eksperyment, który polegał na tym, że grupa osób proszona była o wykonanie określonego polecenia. W przypadku gdy proszącym była osoba ubrana w mundur, skuteczność jej działań była dwukrotnie wyższa  niż osób ubranych po cywilnemu. W różnych grupach kulturowych różna była treść komunikatu, jakim jest rodzaj ubioru. Miało to związek z określoną religią i tradycją, zwyczajami, obyczajami a także miejscem zamieszkiwania. W wielu regionach świata stroje narodowe, ludowe czy regionalne wyraźnie odróżniają członków jednej społeczności od drugiej. Np. w Szkocji rodzaj noszonej tradycyjnej kraty typu tartan pozwalał na określenie przynależności do konkretnego klanu. Pewne charakterystyczne w danym regionie lub w danej religii elementy ubioru pozwalały identyfikować członków określonej grupy religijnej np. określone nakrycia głowy takie jak jarmułka – żydowskie tradycyjne męskie nakrycie głowy, czy specyficzny turban u Sikhów albo burka lub hijab u arabskich kobiet. W wielu kulturach kobiety nosiły inny strój lub inne jego elementy w zależności od stanu cywilnego np. mężatki zakrywały włosy chustą w ortodoksyjnych rodzinach żydowskich, zaś w hinduizmie wdowy pozbywały się wszystkich ozdób i ubierały na biało. Ubiór często jest także odzwierciedleniem rozrywek elit, takich jak polowanie, golf, żeglarstwo czy gra w polo. Pozycja w hierarchii społecznej akcentowana była nie  tylko określonymi elementami stroju, ale także kolorem, którego  wymowa znana była i rozumiana już od czasów antycznych. Ponieważ barwniki i farby początkowo produkowane były wyłącznie w sposób naturalny przy pomocy składników pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub nieorganicznego, to  uzyskanie niektórych kolorów było bardzo żmudne i kosztowne np. fiolet-purpura, do wytwarzania którego używano wydzieliny gruczołów ślimaków purpurowych, czy szkarłat, tańszy następca purpury, który był wytwarzany z pluskwiaków, które były zdrapywane z liści pomiędzy kwietniem a majem, a następnie suszone. Stąd np. w starożytnym Rzymie tylko senatorowie nosili purpurowe płaszcze (togi) a kolor szkarłatny i purpura do dziś kojarzą się z majestatem władzy i bogactwa. Należy jednak pamiętać, iż kolory zmieniają znaczenie w zależności od regionu i kultury. Najbardziej jaskrawym tego przykładem jest kolor żałoby – w kulturze świata zachodniego to czarny, w Rosji, Tajlandii fioletowy, w Meksyku i Japonii zaś biały. Na przestrzeni lat zmieniała się także rola i wymowa poszczególnych kolorów. Kolor biały symbol niewinności od niedawna jest kolorem zwyczajowym dla panny młodej. W początkach chrześcijaństwa, biały był kolorem żałoby i w kulturze wschodu jest nim do dziś. Tradycja białej sukni sięga roku 1499. Pierwszą, która ją ubrała, była Anna Bretońska, wychodząc za mąż za króla Francji Ludwika XII (więcej na temat  kolorów można znaleźć w artykule „Historia kolorów”). Poprzez strój wyrażano także sprzeciw wobec przyjętym społecznym normom i przekonaniom. Strój stawał się wtedy swoistym „manifestem buntu”. Męskie stroje George Sand w XIX w zapoczątkowały rozwój ruchu feministycznego a kobiety zaczęły nosić spodnie (tzw. Bloomersy ).Sama George Sand na noszenie spodni musiała posiadać specjalne pozwolenie żandarmerii. W dwudziestym wieku zmiana stroju kobiet zapoczątkowana np. przez Coco Chanel i odrzucenie gorsetów wpłynęło na zmianę pozycji kobiet w społeczeństwie. Zaś później wielokrotnie społeczny bunt i chęć przystąpienia do kontestującej grupy i utożsamianie się z nią – oznaczało stosowanie określonego stylu ubierania np. hippisi a potem skinheadzi czy punki. Z kolei odrzucenie pewnych elementów stroju może nieść wielki ładunek społeczny, np. odrzucenie chust przez wyemancypowane arabskie kobiety. W XX wieku w społeczeństwach zachodnich strój posłużył także wyraźnie do podkreślenia atrakcyjności seksualnej i seksualnej orientacji a z drugiej zaś strony, po raz pierwszy poprzez swoją formę unisex zatarł różnicę miedzy płciami. Będąc tak ważnym środkiem wyrażania tożsamości ubiór dał nazwę wielu ruchom społecznym, religijnym i politycznym. Np. zwolennicy Mussoliniego we Włoszech znani byli jako „czarne koszule” a  poplecznicy Hitlera to „brunatne koszule”. Amerykańscy socjolodzy wprowadzili znane i powszechne obecnie rozróżnienie w odniesieniu do noszonego w pracy ubioru na „white collars”- białe kołnierzyki dla pracowników wykonujących pracę umysłową i „blue collars” –niebieskie kołnierzyki dla pracowników fizycznych. Także w Polsce obecnie popularne jest odwołanie do określonego elementu ubioru „moherowe berety”, które oznacza  grupę społeczną o jasno sprecyzowanych poglądach. Przywiązanie członków określonych subkultur do pewnych elementów czy konkretnego stroju pomaga łatwo zamanifestować poglądy i wyraźnie podkreślić ich odmienność. Ubrania mówią nam o tak wielu rzeczach, że porównywano je do języka, który ma swój precyzyjny słownik: moda uliczna jako dialekt, elementy ubioru np. czapki z daszkiem jako slang itp. Oczywiście najłatwiej jest zrozumieć język ubioru własnej grupy społecznej – obce dialekty i slang mogą być trudne do rozszyfrowania. Ubiór wykorzystując nasze naturalne cechy fizyczne spełnia także rolę wzmacniacza tego przekazu. Dobrze dobrany ubiór czyni nas bardziej atrakcyjnymi fizycznie zgodnie z przyjętymi w danym momencie trendami i obowiązującym kanonem piękna. Może sprawiać, że jesteśmy fizycznie atrakcyjniejsi, może podkreślać atuty sylwetki np. talia wydaje się szczuplejsza, ramiona szersze a biodra bardziej zaokrąglone. Jednocześnie ubiór budzi zainteresowanie sferami ukrytymi pobudzając wyobraźnię. Jak pisze J.C. Flugel w książce „Psychologia ubioru” nawet najbardziej skromny ubiór coś odsłania, co odróżnia go od stroju przeznaczonego specjalnie do zasłaniania np. habit zakonnicy, czador muzułmanki. W historii mody i w różnych kulturach niezwykle zmienne były te części ciała, które wolno było odsłaniać. Należy także podkreślić bardzo ważną, nie tylko zewnętrzną ale też wewnętrzną rolę ubioru. Odpowiednio dobrany strój wzmacnia nasze przekonanie o atrakcyjności, kompetencjach i zwiększa skuteczność działania. Naukowcy sformułowali teorię zwaną „enclothed cognition”, która oznacza, iż ubiór mając symboliczne znaczenie sprawia, iż osoba go nosząca podświadomie wczuwa się rolę jaką strój narzuca. Zgodnie z pewnym eksperymentem przeprowadzonym w Kalifornii na grupie policjantów, którym zmieniono mundury na bardziej „cywilne” okazało się, że nowy strój zmienił sposób zachowania policjantów na mniej agresywny, spadła liczba interwencji , w której doszło do zranienia osób cywilnych. Policjanci stali się  bardziej komunikatywni i łagodniejsi. Niestety okazało się także, że spadła ich skuteczność, jakby brak munduru osłabił ich bojowość i aktywność. W tym przypadku mundur dodatkowo wzmacniał autorytet wymuszając posłuszeństwo. Naukowcy udowodnili także ścisły związek między strojem a nastrojem. Opublikowany na początku 2012 roku raport naukowców z brytyjskiego uniwersytetu Hertfordshire potwierdził te zależności. Profesor Karen Pine , kierująca badaniami twierdzi, że osoby w dobrym nastroju wybierają zupełnie inne elementy stroju, takie które pozwalają nas dostrzec, wyróżniają z tłumu (ScienceDaily (Mar. 8, 2012).Kobiety szczęśliwe wyraźnie odzwierciedlają swój nastrój odpowiednim, choć często podświadomie wybieranym strojem, który podkreśla ich atrakcyjność. Ekonomista David Marks stwierdził,  „wygląd-uroda jest siłą społeczną równie potężną jak rasa czy płeć. Ale w przeciwieństwie do rasizmu czy seksizmu uprzedzenia związane z wyglądem – funkcjonują w sposób nieuświadomiony”. Lektury Nancy Etcoff – „Przetrwają najpiękniejsi” Wydawnictwo CiS ,Wydawnictwo W.A.B. Warszzawa 2000